سکو به محلی در دو سوی در ورودی، برای استراحت در اثناء انتظار برای ورود یا گفت و گو با همسایه‌ها گفته می‌شود.
سر در ورودی هلال تزئینی روی در و تنها تقدیر خارج از منزل است که اغلب کاشی‌کاری دارد و معمولاّ طوری ساخته می‌شده که در زمستان‌ها گیر از ریزش برف و باران بوده و در تابستان‌ها نیز مانعی برای تابش سر راست آفتاب به شمار می‌رفته است. در رأس سردر آیاتی از قرآن کریم یا عبارات مذهبی نوشته می‌شد تا اثناء ورود و خروج از زیر آیات قرآنی یا روایات و عبارات دینی عبور کنند.
در ورودی، در اغلب خانه‌های سنتی، درهای ورودی دو لنگه و چوبی هستند و هر لنگه کوبه‌ای نیز دارد. زن‌ها حلقه‌ای که صدای زیری داشت را به صدا در می‌آوردند و مردها کوبه چکشی شکل را که صدای بمی‌داشت.
هشتی‌ها بیشتر به شکل هشت ضلعی یا نصف هشت ضلعی و یا بیشتر مواقع ۴ گوش است. هشتی حائز سقفی اختصار و یک منفذ حقیر نور در سقف گنبدی شکل آن است و عموماّ سکوهائی برای نشستن در آن طراحی شده است.
هشتی برای انشعاب قسمت‌های گوناگون منزل و گاه برای دسترسی به چند منزل ساخته می‌شد. در خانه‌های بزرگ، اندرونی و اقامتگاه‌های خدمتکاران نیز به هشتی مسیر داشتند و بیشتر برای متمایز سازی آقایان و خانم‌ها دو قسمتی ساخته می‌شد.
دالان راهروی باریکی بود که با پیچ و خم وارد شونده را از هشتی به حیاط منزل هدایت می‌کرد. پیچ و خم تونل برای رعایت حریم خصوصی خانه بود تا عابران نتواند سریعاً فعالیت‌های جاری در حیاط را متوجه شوند.
حیاط در خانه‌های کهن مرکز و قلب ساختمان بوده است. حیاط مرکزی به اتفاق با بالکن در هر سمت، خاصیت بود که از گذشته‌های دور در معماری ایرانی به چشم می‌آمد.
همچنین حیاط محلی برای برگزاری مراسم گوناگون نظیر مراسم مذهبی، عروسی و تجمع اقوام بود. معمولاً چهار گوش بوده. ابعاد زندگی را شمار و عملکرد فضاهای اطراف آن تعیین می‌کنند. هر حیاط معمولاً یک حوض و چند باغچه دارد که بسته به شرایط گوناگون محلی همانند آب و هوا و عوامل فرهنگی اشکال متفاوتی می‌یابد.
حوض و باغچه در حیاط‌سازی خانه‌های کهنه معتبرترین عناصر به شمار می‌رفته است.
تالار عموماً فضائی بود با تزئینات زیاد زیبا و پرکار که در ساحل اتاق‌های ساده حیات در خانه‌های سنتی کاملاً مشهود بود. تالار با گچبری، آئینه‌کاری، نقاشی روی گچ، مقرنس و با نقاشی روی چوب تزئین می‌شدند.
نشیمن، اتاق‌هائی بودند که نسبت به تالار اهمیت کمتری داشتند و از اتاق‌های ساده مهمتر بودند. نشیمن، محل گردهمایی کسان خانواده و مهمان‌های بسیار نزدیک به حساب می‌آمد این عناصر از عقیده تزئینات زیاد ساده بودند.
آشپزخانه معمولاً چهارگوش یا مستطیل و کم و بیش آب انبار و چاه آب ساخته می‌شد. در داخل آشپزخانه، محلی برای پخت و پز، ذخیره چوب و تنور پخت نان و در درون حصار آن تاقچه‌ای برای پیمان دادن افزار کله پزی و خوراک تعبیه می‌شده است.
توالت و گرمابه معمولا در سطح پایین‌تری قرار می‌گرفتند. این عمل به دلیل سهولت در استفاده از آب و زهکشی آن و در ضمن گرمای آن سپریدن می‌شد. حمام به دو بخش بخش می‌شد؛ یکتا برای جایگزینی جامه (سر بینه) و دیگری برای شست وشو (گرم خانه).
جهت ساخت خانه‌های کهنه تابع گوشه روشنایی خورشید و قبله بوده است. هر وجه خانه برای فصل خاصی از سنه مناسب بود و عناصری مثل تالار، بادگیر، پنج دری، سه دری و ارسی در آمار گذرگاه حل‌ها بودند.
در اکثر قریب به رخداد خانه‌های سنتی، محور اصلی بنا، محور شمالی جنوبی بودند و بهترین موقعیت را برای اخذ نور خورشید داشتند لغایت در روزهای گرم تابستان از سایه و در زمستان از گرمای خورشید برخوردار باشند. فضاهای اصلی زندگی نیز در دو سمت شمالی و جنوب و فضاهائی که اهمیت کمتری داشتند، به خصوص فضاهای خدماتی در دو سمت شرق و غرب ساخته می‌شدند.
گودال باغچه یا باغچال در وسط حیاط مرکزی ساخته می شده و یک طبقه در تو زمین فرو می‌رفته است. نمونه‌های این مکان در اقلیم های بسیار خشک کویری از جمله در کاشان، نایین و یزد دیده می‌شود. گودال باغچه علاوه بر تأمین خاک باره احتیاج خشت‌های استفاده شده در بنا، امکان دسترسی به آب قناط را هم فراهم می‌کرده.
بام در معماری ایران به جرأت بخشی از فضای حیات است و علاوه بر وجود حجم‌های پیچیده و زیبا، به عنوان حیاط هم مورد کاربرد پیمان می‌گرفته است. در شهرهایی چون نایین در بعضی از بناها با دیوارهای صندوقه چینی شده، گوشه ها-کناره ها بام را لغایت نزدیک یک متر و نیم بالا آورده و نوعی حیاط در بام بوجود می‌آوردند که در شب‌های تابستان برای خواب بهره‌گیری می‌شده است. وانگهی این دیوارها با سایه اندازی بر بخشی از بام در ساعات گوناگون روز نقش اقلیمی ثانویه‌ای نیز داشته‌اند. چنین فضاهایی در مساجد نیز باره استفاده بوده است.
سرابستان باغ کوچکی بوده که کنار منزل ساخته می‌شده و تأثیر اقلیمی زیادی بر خانه داشته است. نمونه زیاد خوب آن در کناره منزل پیر نیا در نایین در تقدیر جنوبی حیاط هستی دارد، در واقع متمولین با برپایی چنین فضایی نوعی ییلاق در کناره منزل خویش بوجود می‌آورده‌اند.
اگرچه زمستان نشین پیش از آنکه نام فضای معینی باشد، به همه فضاهایی که در وجه شمالی حیاط ساخته می‌شوند تا از آفتاب زمستان که با زاویه‌ای مایل به درون اتاق‌ها می‌تابد کاربرد کنند، گفته می‌شود، ولی گردآور معینی از فضاها با رابطه‌ای خاص، گردآور فضاهای زمستان نشین را تشکیل می‌دهند که عبارتند از سه دری، پنج دری و شکم دریده، که روی محور اصلی قرار می‌گرفته‌اند و دو فضای ارتباطی که می‌توانند راهرو یا تختگاه باشند و گوشواره‌هایی که از سه دری، اطاق ارسی یا تهرانی و اطاق دو دری تشکیل شده‌اند و گوشه‌های این بخش را برپایی می‌دهند.
فضای اصلی زمستان نشین روی محور اصلی پیمان گرفته و برای ورود بیشتر روشنایی خورشید بیشتر پنجره‌های آن را از ارسی‌های کبیر می‌ساخته اند. داخل فضاهای مرکزی با توجه به بسته بودن فضا، تزیینات پیچیده‌ای چون قطارهای مقرنس و آیینه کاری‌های بسیار پیچیده دیده می‌شود.
تابستان نشین نیز موقعیتی مانند زمستان نشین دارد با این تفاوت که در وجه جنوبی حیاط قرار گرفته است لغایت در تابستان از تابش مستقیم آفتاب در امان بماند و روی محور اصلی آن معمولاً فضای نیم باز با تالار پیمان می‌گیرد.
این تالارها و بالکن ها جز در مواقع بسیار سرد سال مهمترین فضایی زندگی در منزل بوده اند، و اگرچه همیشه تزیینات داشته‌اند، ولی با توجه به مفتوح بودن و نفوذ یکتا و خاک، از تزیینات زیاد پیچیده در آنها خودداری و به نقوش ساده گچی در ترکیب با آگور یا سیم گل قناعت می‌شده است.
بهار خواب همان مهتابی است و در مناطقی از خراسان تخ بوم (تخت بوم) نیز نامیده می‌شود. این فضای بدون سقف در مجاورت حیاط و در طبقات بالاتر از نخست ساخته می‌شده و شب‌های تابستان در آن می‌خوابیدند و بسته به محل استقرار آن، در ساعاتی که دیوارهای گوشه ها-کناره ها بر آن سایه پسندیده می‌انداخته متعلق به بهره‌گیری می‌شده. در بهار و پاییز در تمام ساعات روز و در تابستان شب‌ها قابل استفاده بوده است.
این مکان در دوره قاجاریه به مساجد و مدرسه‌ها نیز راه یافت و نمونه‌های زیبایی متعلق به را در مسجد سید اصفهان، مسجد سلطانی سمنان و مسجد سپهسالار طهران می‌توان دید و در مناطق گرم و نمور چون دزفول و شوشتر جزء انفصال ناپذیر خانه‌های مسکونی است. تزیینات رایج این مکان از جنس تزیینات نمای رو به حیاط است.
اتاق کرسی در مجموعه زمستان نشین و اغلب در گوشه‌های این تقسیم که در و پنجره اقلیت به حیاط دارند، ساخته می‌شده تا در زمستان با بستن در و پنجره‌ها بتوان آن را گرم کرد. در میان اتاق، چال کرسی قرار داشته و ابعاد اطاق تابع ابعاد کرسی بوده، چون دیواره‌های آن برای تکیه دادن مورد استفاده پیمان می‌گرفته‌اند. این مکان در همه خانه‌های اقلیم سرد و کوهستانی وجود دارد.
این اطاق در مناطق پر شیب در پشت اتاق‌ها و تو کوه کنده می‌شده و فاقد پنجره بوده است. این بخش در خانه‌هایی که حیاط بیرونی داشتند، گاه روی محور اصلی که شکم دریده یا چلیپا بوده نیز پیمان می‌گرفته است. در منزل حیدرزاده تبریز اطاق کرسی الگوی شکم دریده دارد. که با پروا به استفاده این اتاق در شب و در بخش‌های خصوصی منزل تزیینات مفصلی ندارد. در منزل پیرنیا در نایین این اتاق با استقرار در محور اصلی، تزییناتی زیاد ظریف با لایه کاری گچی دارد. شاه نشین در تو اندرونی پیمان دارد و آفتاب خور است. به همین انگیزه بزرگتر و با اهمیت‌تر ساخته می شود.
و شاه نشین محسوب می شد.
شاه نشین اتاقی است با بلندی نسبتا بلند که معمولا ارتفاع آن ۲ برابر دیگر اتاق‌های خانه‌های باستانی است. در قسمت بالای این ارتفاع، سقف نیمه گنبدی پیمان می‌گیرد و چون بلندی بسیار بود باعث خنک شدن اتاق می‌شود.
شاه نشین ها با تزئینات خاصی همانند نقاشی، شیر و شکر در ذیل گنبد و در زمان قاجار با آیینه کاری همراه بوده است. گچبری‌های گرانمایه- باارزش به همراه تندبری‌ها در گوشه ها-کناره ها اجاق و نقاشی‌های شیشه‌ها نیز از جمله این تزئینات به آمار می‌رود.
یک ارسی (پنجره) بالا رو، با شیشه‌های رنگی همراه با الحاقات مربوط به آن نیز در اطاق شاه نشین هستی دارد که اغلب ۳ دری یا ۵ دری بوده است.
پایاب محل دسترسی به آب کاریز در حیاط خانه‌ها و مساجد است و نمونه‌های عمومی آن نیز در شهرهایی همچون نایین به چشم می‌خورد. الگوی معمول آن هشتی است که با اتاق ترکی یا کلمبه پوشانده و در راه قنات در مرکز آن یک حوض ساخته می‌شود.
شوادان که شبادان، شبابیک، خشیان و باد کش نیز نامیده می‌شود به طور مشخص در شهرهای دزفول و شوشتر دیده می‌شود و پایین زمینی با عمق زیاد بسیار است. با پروا به خاصیت خاک این دو شهر، در واقع در دل زمین حفر می‌شود و معمولاً فاقد مصالح ساختمانی است و بیشینه در مواردی بخش‌هایی از دیواره آن را با گچ می‌پوشانند. سقف آن گنبدی و فاقد سازه است. در بالاترین سرنوشت سقف، سوراخی وجود دارد که معمولاً به کف حیاط می رسد.
این مکان که گاه ۶ الی ۷ متر در ذیل زمین زیر می‌رود به ذیل حریم مالکیتی خانه مجاور نیز نوفذ می‌کند. شوادان‌ها علاوه بر مکش حفره بالا که موجب جریان هوا می‌شود، از پدیده نفوذ تأخیری فصول در زمین بهره‌گیری می‌کنند. در چنان عمقی معمولاً با دمای یک یا حتی دو فصل قبل روبرو هستیم. شوادان ها عملاً تزییناتی ندارند و اغلب الگوی فضای مشخصی در آنها دیده نمی‌شود، ولی در نمونه‌های عالی الگوی شکم دریده یا چلیپا دارند.
شبستان در مساجد به عنوان نمازخانه در دو طرف گنبد خانه یا گوشه ها-کناره ها ایوان‌ها شکل می‌گیرد و معمولاً در زمستان اغلب کاربرد می‌شود. به زیر زمین خانه‌های شوشتر و دزفول هم شبستان گفته می‌شود که معمولاً حدود ۱.۵ الی ۲ متر در زمین فرو رفته و پنجره‌هایی به حیاط دارند و کران فاصل شوادان و طبقه اول‌اند. از این محیط در ساعاتی از روز در تابستان و در بهار و پاییز و در مواردی به عنوان انبار نیز کاربرد می‌شود.
شناشیل مختص مناطق جنوبی ایران بخصوص بوشهر است و به نوعی بالکن به سمت بیرون خانه و روی گذرگاه عمومی گفته می‌شود که با چوب ساخته شود و محیط آن با نرده‌های مشبک پوشیده شده باشد تا هوا به راحتی در آن جریان یابد. شناشیل در بعضی از موارد سقف ندارد. نمونه‌هایی از این محیط در بعضی از خانه‌های شیراز نیز دیده شده است.
آب سرا به ساختمان‌های ییلاقی گفته می‌شود که در میان استخر یا دریاچه و برای استفاده از نم و چشم انداز آب ساخته می‌شدند. نمونه‌های زیبای آن شاه گلی در تبریز و چشمه علی دامغان هستند.
کنده فضایی است که در دل زمین کنده شود. نمونه‌های زیبای آن روستای کندوان در اسکو و میمند هستند، ولی در بسیاری از خانه‌های کوهستانی، قسمت‌های پشتی محیط را به شکل پستو در دل زمین می‌کندند که کیفیت اقلیمی زیاد مناسبی در زمستان و تابستان بوجود می‌آورد و برخی مواقع به عنوان اطاق کرسی نیز کاربرد می‌شده است.
اتاق بادگیر در تابستان نشین خانه‌های حاشیه کویر یا حاشیه دریای جنوب، علاوه بر تالار اصلی، در بعضی موارد گوشواره‌ها نیز از جریان هوای بادگیر بهره‌گیری می‌کرده‌اند. اتاق بادگیر به هر فضایی در طبقه اول تابستان نشین که از هوای بادگیر استفاده کند گفته می‌شود. تزیینات این محیط همچون تزیینات ایوان است.
یکی از جذاب ترین و دیدنی ترین بخش ها برای ایرانگردی، بازدید و ماندن در خانه های تاریخی ایران است. جالب است بدانید، بسیاری این خانه های تاریخی، امروزه تبدیل به اقامتگاه ها و هتل هایی باشکوه شده اند که بهترین گزینه برای اقامتی لایق و باکیفیت در سفرهای ایرانگردی شما هستند. به اتفاق ما باشید، تا برخی از جذاب ترین و دیدنی ترین خانه های تاریخی ایران را با هم بررسی کنیم. خانه هایی تاریخی که بعضی متعلق به ها امکان رزرو آنلاین برای ماندن شما را نیز دارند.
نام ایران با تاریخ پیوند خورده است. ایران، کشوری باستانی است که هر تکه آن تاریخی عظیم را در پشت خویش پنهان دارد. در کنار این تاریخ عظیم، اهمیت ایرانیان در همه دوره ها به هنر و زیبایی در اشکال گوناگون قابل لمس است. تاریخ ایران و حس هنر دوستانه ایرانیان، در معماری خانه های قدیمی ایرانی بیش از هر چیز نمایان است.
خانه های کهن ایران، همواره بهترین مسیر برای کاوش در دوران گوناگون تاریخ ایران است. نکته مثبت این است که اکثر شهر های ایران سرشار از این خانه های تاریخی و جذاب با معماری های باشکوه هستند.
همانطور که گفتیم، بعضی از این منزل های قدیمی و تاریخی امروزه تبدیل به دیرینکده و یا هتل هایی باشکوه برای اقامت شده اند. به اتفاق ما باشد الی برخی از منزل های کهنه ایران را که بهترین برگزیدن ها برای ایرانگردی و ماندن هستند را بررسی کنیم.
بزرگترین خانه های دنیا